Herb miasta jest znakiem odrębności i tożsamości. W nim zapisana jest historia. O herbie Szczecina, heraldyce w ogóle i różnicy między herbem a logo miasta, z Jerzym Grzelakiem rozmawiała Katarzyna Heliniak.

Przypomnijmy, co to jest herb?
Herb to ustalony według reguł heraldycznych znak osoby, rodu, korporacji, miasta lub państwa. Słowo herb pochodzi od czeskiego słowa erb i niemieckiego Erbe, oznaczających dziedzictwo.

Badaniem herbów zajmuje się heraldyka.
Jest to jedna z nauk historycznych zajmujących się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami kształtowania herbów.
Heraldyka dzieli się na dwa działy: heraldykę rozumianą jako sztukę tworzenia herbów oraz naukę zajmującą się opisem herbów, ich rozpoznawaniem oraz badaniem ich drogi rozwojowej. Ze względu na przedmiot badań, którym mogą być różne grupy herbów, ten ostatni dział heraldyki dzielimy m.in. na heraldykę rycerską, kościelną, miejską, ziemską i wiejską.

Z jakich powodów warto zajmować się heraldyką miejską?
Jesteśmy wychowani w kulturze, która przez wieki rozwijała się głównie pod wpływem kultury szlacheckiej, a więc rycerskiej. Kojarzymy więc heraldykę przede wszystkim z godłami rycerskimi. Jednak już w początkach XX w. historycy zajmujący się heraldyką zwrócili uwagę, że heraldyka miejska - mimo tego, że herbów miejskich jest z natury rzeczy mniej niż herbów rycerskich czy kościelnych - jest zdecydowanie o wiele bogatsza i bardziej urozmaicona.
Decyduje o tym bogactwo motywów występujących w herbach miejskich i ich zmienność w czasie. W większości przypadków wiąże się ono z dziejami danego miasta.

Kiedy herby miast pojawiają na obecnych ziemiach polskich?
Herb to zarówno znak własnościowy, jak i reprezentacyjny samorządu miejskiego. Podstawową przesłanką pojawienia się herbu miasta jest więc nadanie praw miejskich ustanawiających m.in. samorząd miejski. Inaczej mówiąc data uzyskania praw miejskich to punkt wyjścia, po łacinie terminus a quo, historii herbu danego miasta.
W sensie formalno-prawnym samorząd miejski pojawia się na terenie Polski w dzisiejszych jej granicach w XIII w. W tym okresie prawa miejskie nabyło ponad 275 ośrodków (w tym 25 z terenu Pomorza Zachodniego). Na Pomorzu Zachodnim miastem w sensie prawnym pierwsze stały się Banie (1234).

Nie od razu jednak miasta wypracowywały sobie herby.
Proces kształtowania się herbu danego ośrodka był procesem rozłożonym w czasie. Badacze zajmujący się heraldyką są w zasadzie zgodni, że herby miast wywodzą się z wizerunków znajdujących się na pieczęciach używanych w ich kancelariach, oraz innych urzędach miejskich, wykonujących różne czynności prawne.
Godła herbowe tworzono przejmując wizerunki napieczętne w całości albo z ich fragmentów. Oczywiście musiały one zostać poddane tzw. heraldyzacji, czyli dopasowania do wymogów heraldyki, która w okresie od XII do XV w. była wiedzą żywą.
Proces heraldyzacji kończył się w momencie zastosowania przez kancelarię miejską pieczęci herbowej, czyli takiej, której podstawowym albo jedynym elementem jest herb miasta. Świadczyło to o ustaleniu się danego godła jako heraldycznego elementu rozpoznawczego danego ośrodka.

Jak proces heraldyzacji wyglądał w przypadku Szczecina?
Pierwszą pieczęć miasto sprawiło sobie ok. połowy XIII w., czyli praktycznie zaraz po otrzymaniu praw miejskich w 1243 r. Wizerunek widniejący na najstarszej pieczęci Szczecina jest bardzo typowy dla tego okresu. Wzorców dla niego dostarczyły pieczęcie używane wówczas w kancelariach kościelnych Pomorza. Przedstawia on siedzącą pod trójłukową arkadą męską postać z mieczem w prawej i berłem w lewej ręce. Postać wyobraża zapewne księcia Barnima I, który nadał miastu prawa miejskie.
Po bokach postaci umieszczono dwie tarcze herbowe z wizerunkami wspiętych gryfów. Nad arkadą umieszczono różne elementy architektoniczne, które zapewne miały symbolizować miejski i stołeczny charakter Szczecina.
Ze względu na wymiary - 68 mm średnicy - zaliczamy ją do pieczęci głównych.

Opisany wizerunek nie stał się jednak herbem Szczecina?
Wyobrażeń, z których herba się rozwinął, należy szukać gdzie indziej. Oprócz pieczęci głównej najpóźniej w początkach XIV w. miasto zaczęło używać pieczęci małej, zwanej sekretną. To z widniejących na niej przedstawień wykształcił się herb naszego miasta.
W przeciwieństwie do pieczęci głównej, która używana była sporadycznie (do uwierzytelniania dokumentów ważnych i uroczystych), sekretną posługiwano się w codziennej praktyce kancelaryjnej. Wskutek tego jej tłok, zwany również typariuszem, szybko się zużywał, przez co na czytelności traciły odciskane nim pieczęcie. Dlatego też były one wymieniane nieporównywalnie częściej niż tłoki pieczęci głównej.
Ze względu na mniejsze wymiary i ostroowalny kształt, wzorowany na pieczęciach ówczesnych kancelarii kościelnych, na pierwszej pieczęci sekretnej Szczecina umieszczono całkiem inne godło niż na pieczęci głównej. Widzimy na niej pod trójłukową arkadą jedynie wspiętego, czyli stojącego gryfa, zwróconego w lewą stronę. Ale na kolejnej pieczęci sekretnej, której tłok wykonano w połowie XIV w., umieszczono już tylko ukoronowaną głowę gryfa, która zwrócona jest na dodatek w prawo, czyli tak jak na współczesnym herbie miasta. Odtąd wszystkie pieczęcie sekretne miasta posługują się tym właśnie wyobrażeniem.

Czy znane są inne, oprócz tłoków pieczętnych i pieczęci, zabytki, które ilustrują ewolucję herbu Szczecina?
Z okresu średniowiecza, oprócz wymienionych, znane jest tylko jedno przedstawienie herbu Szczecina. Jest to element malowideł ściennych, odkrytych w okresie powojennym, w pofranciszkańskim kościele pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty. Widać na nim tarczę z głową gryfa w koronie, którą bezsprzecznie należy uznać za przedstawienie herbu miasta. Cała polichromia jest datowana na początek XV w.

Czym w dziejach herbu miasta zapisał się 1660 r.?
Z tego roku pochodzi dokument króla szwedzkiego Karola XI, mocą którego herb Szczecina został udostojniony poprzez dodanie korony królewskiej trzymanej przez dwa ukoronowane złote lwy i umieszczenie całego przedstawienia w wieńcu laurowym.
Korona i lwy zaczerpnięte zostały ze szwedzkiej heraldyki królewskiej. W ten sposób monarcha nagrodził miasto za bohaterską postawę mieszczan podczas oblężenia miasta, należącego wówczas do Szwecji, przez wojska elektora brandenburskiego jesienią 1659 r.
Dokument został zaopatrzony w kolorowy rysunek herbu. Stąd też zaliczany jest on do kategorii tzw. dokumentów herbowych.
Tak udostojniony herb trafił od razu na pieczęć główną miasta. Był podstawowym elementem jej rysunku aż do okresu I wojny światowej. Dopiero w 1915 r. w kancelariach miejskich pojawiają się w użyciu pieczęcie, w których zrezygnowano z herbu miasta w formie pełnej na rzecz ukoronowanej głowy gryfa. Pozostała ona jedynym elementem herbowym pieczęci miejskich aż do 1945 r.

Jakie okoliczności spowodowały, że herb przedwojennego Szczecina jest herbem polskiego Szczecina?
Kwestia ta jest dość niejasna. Władze centralne nie przygotowały żadnego aktu prawnego, który regulowałby tę kwestię na tzw. ziemiach odzyskanych. W większości polskie władze miast na tych terenach przejęły ich dotychczasowe herby. Ale były też miasta, które je odrzuciły, np. Wrocław (1948), Ośno, Słubice i Witnica (przed 1950), Koszalin (1959), Wałbrzych (1976).
Również znawcy heraldyki nie byli w tej kwestii zgodni. Jedni byli za kontynuacją dotychczasowej tradycji heraldycznej miasta bez względu na okoliczność, że wytworzyła go obca etnicznie i kulturowo wspólnota (np. Marian Gumowski), inni - za tworzeniem nowych herbów (Włodzimierz Dworzaczek). Obecnie dominuje pogląd (np. Józef Szymański), że herb - mimo iż jest znakiem samorządnej wspólnoty, a więc grupy ludzi - raz nadany, jest przypisany do miejsca, niezależnie od zmian przynależności państwowej i całkowitej wymiany ludności zamieszkującej dane miasto.

Jaka jest symbolika herbu Szczecina?
Nie jest ona zbyt wyszukana i głęboka. Głowa gryfa przejęta została, podobnie jak w przypadku większości miast Pomorza Zachodniego, z heraldyki władającej księstwem dynastii Gryfitów. Również barwy herbu zostały z niej zaczerpnięte.
Zapożyczenie gryfa symbolizuje zależność miasta od księcia, a być może jest również wskazówką, komu zawdzięcza ono powstanie. Tę zależność podkreśla dodatkowo korona na głowie gryfa, której użycie oznaczało w heraldyce żywej tzw. uszczerbek heraldyczny. W tym przypadku korona była oznaką zależności lennej.

Czy kształt współczesnego herbu Szczecina jest poprawny z punktu widzenia heraldyki?
Sankcję prawną uzyskał on dopiero w 1996 r. poprzez Statut Miasta Szczecina, uchwalony przez ówczesną Radę Miejską. Zastrzeżenia wzbudza obramowanie tarczy herbowej pasem w kolorze złotym oraz kształt korony na głowie gryfa (z kwiatonami przypominającymi lilie heraldyczne). Nie biorąc pod uwagę okresu powojennego, korona o tym kształcie nigdy nie występowała w godle miasta.
Z tego punktu widzenia bardziej poprawne byłoby użycie korony z takimi kwiatonami jakie widoczne są na przedstawieniach herbu miasta z okresu przed- i tuż powojennego, zanim nie wyparła jej korona w obecnym kształcie, co dokonało się ostatecznie w początkach lat 70. XX w.
Pamiętać należy również o tym, że zestawienie barw herbu Szczecina - niebieskie pole tarczy herbowej i czerwony gryf - jest niezgodne z jedną z reguł heraldycznych, która nie dopuszcza łączenia barw z barwami, a jedynie barw z metalami. Od reguły tej odstąpiono prawdopodobnie w ciągu XVI w. Wcześniej kolorystyka herbu była inna: na wspomnianym malowidle ściennym z kościoła św. Jana Ewangelisty w Szczecinie czerwony gryf widnieje na tarczy herbowej, której pole jest białe, a więc srebrne, bo tak ten metal oddawano na rysunkach.

Ostatnio żywa była dyskusja na temat stosowania logo lub herbu miasta. Jaka jest różnica pomiędzy obydwoma znakami?
Herb jak już zostało powiedziane to znak urzędowy oznaczający właściciela, który służył i służy do znakowania własności miasta. Logo zaś jest znakiem promocyjnym służącym do reklamowania miasta. Preferowanie logo miasta należy traktować jako odcinanie się od tradycji heraldycznej miasta, która powinna być szanowana i kultywowana.


Jerzy Grzelak - historyk, archiwista, pracownik Muzeum Narodowego w Szczecinie (Oddział Muzeum Historii Szczecina). Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół: historii Szczecina, szczególnie w XX w., szaty ideologicznej miast zachodniopomorskich w okresie przed- i powojennym, dokumentacji archiwalnej Pomorza Zachodniego i heraldyki jego miast.

+ dodaj nowy

×

Napisz komentarz

podpis: